سرزمین ایران با بیشترین پیشینه تاریخ و تمدن در جهان و از نظر تعداد میراث ثبت شده جهانی در بین کشورهای برتر دنیا قرار گرفته است. قدمت تربت حیدریه به دوران پیش از اسلام برمی‌گردد. این شهر زیبا از شهرهای تاریخی ایران است که نامش از نام عارفی بزرگ به نام قطب‌الدین حیدر گرفته شده است. در این مقاله به معرفی جاذبه‌های تاریخی شهرستان تربت حیدریه می‌پردازیم شهری که جای جای آن با آثار تاریخی ارزشمند و جاذبه‌های طبیعی بی‌نظیری زینت شده است. با ایرانی‌گرد همراه باشید تا با دیدنی‌‌های تاریخی این شهر زیبا بیشتر آشنا شوید.
آرامگاه قطب الدین حیدر
قطب الدین حیدر عارف قرن ششم هجری و سر سلسله طریقت حیدریه است. ایشان از شاهزادگان ازبک و از تبار خاقان ترک بوده که اوائل قرن هفتم از ترکستان به زاوه مهاجرت کرده. قطب الدین حیدر بخاطر ارادت بسیار به شیخ ابوالقاسم، راهی شهر زاوه شد. شیخ ابوالقاسم از عارفان نامی آن دوران بود که در زاوه سکونت داشت. شهر زاوه به حرمت عارف بزرگ، قطب الدین حیدر، به تدریج تربت حیدریه نام گرفت.
آرامگاه قطب‌الدین حیدر تربت حیدریه
مقبره قطب الدین حیدر مشتمل بر ایوانی مرتفع, ورودی و محوطه زیر گنبد است. بنای مزکور در چندین دورۀ تاریخی مرمت و بازسازی شده است. آرامگاه در دوره تیموری با گنبدی دو جداره گذاشته شده و در دورۀ صفویه، به همت خواجه سلطان محمود تربتی مرمت و بازسازی شده است. این مکان به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
مزار بی‌بی حسنیه تربت حیدریه
در محله‌ای به نام حسنی، در شهرستان تربت حیدریه مزار مبارک و شریف بانویی دانشمند و با فضیلت قرار دارد. بی‌بی حسنیه ده سال در حرم جعفر صادق به مطالعه علوم دینی و معارف پرداخته است و در حسن ملاحمت نظیر نداشته. این شخصیت مذهبی بسیار مورد احترام بومیان بوده و از سراسر کشور برای حاجت روایی راهی این مزار زیبا می‌شوند.
مزار بی‌بی حسنیه تربت حیدریه
مزار این بانوی بزرگوار در بالای تپه بلند واقع شده است. سال وفات بی‌بی حسنیه و چگونگی آمدن ایشان به خراسان و دفن بی‌بی در تربت حیدریه به طور قطع مشخص نیست. این مزار وقفی می‌باشد و با کمک‌های مردمی بازسازی شده و دارای گنبد و بارگاه و ضریحی زیبا می‌باشد. در ماه مبارک رمضان مراسم مذهبی با حضور گسترده مردم در مزار این بانوی گرانقدر برگزار می‌شود.
مزار شیخ ابوالقاسم گورکانی
یکی از آثار تاریخی تربت حیدریه مزار شیخ ابوالقاسم گورکانی در پنج کیلومتری جنوب شهرستان تربت حیدریه است. این آرامگاه بر روی تپه‌ای مشرف به روستایی به نام شیخ ابوالقاسم قرار دارد . شیخ ابوالقاسم گورکانی از عرفای قرن چهارم و جوانمردان طریقت بود. وی در سال ۳۷۳ هجری قمری، بر مستد ارشاد نشست و به سال ۴۵۰ هجری قمری، دار فانی را وداع گفت. در نفحات الانس ایشان را هم مرتبه شیخ ابوسعید ابوالخیر و شیخ ابوالحسن خرقانی دانسته‌اند. ایشان در سلوک حالتی قوی داشته‌اند و عده‌ای با تربیت آن جناب به کمال رسیدند.
مزار شیخ ابوالقاسم گورکانی
آرامگاه شیخ به صورت طاقی است که گنبدی در بالای آن قرار گرفته است. بنای آرامگاه دارای دو در ورودی فلزی مشابه در شمال و جنوب محوطه است که مقابل هم قرار دارند. مزار شیخ ابوالقاسم در وسط محوطه قرار دارد. ساختمان آرامگاه هشت ضلعی است و روی گنبد آن با کاشی کلمات محمد رسول الله و علی ولی الله با طرز با شکوهی طراحی شده و جلوه زیبایی به گنبد می‌دهد. بازسازی اساسی بنا به همت شیوخ گناباد و روی بنایی از دوره صفوی بیش از نیم قرن پیش ساخته شده است. این اثر به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
حمام حاجی رئیس تربت حیدریه
حمام حاجی رئیس یکی از نادرترین حمام‌های سنتی در تربت حیدریه است. حمام از اماکن تاریخی قاجاریه و یکی از مهم‌ترین جاذبه گردشگری شهرستان می‌باشد. این بنای ارزشمند به همت حاج سید محمد رئیس التجار بنا گردید. حمام حاجی رئیس در محدوده جنوب غربی بافت تاریخی شهر و در مجاورت بناهای تاریخی شهر از جمله کاروانسراهای لاری و امینی قرار دارد.
حمام حاجی رئیس
این بنا از حمام‌های معتبر شهر بوده و اعتبار خاصی برخوردار است که در سفرنامه‌ها نیز به آن اشاره شده است. حمام تاریخی در بافت تاریخی تربت حیدریه واقع شده و با سبک معماری دیدنی دارای بخش‌هایی همچون سربینه، رختکن، هشتی، حوضچه و ستون‌هایی زیر یک گنبد با گچ بری چشم نواز است.
خانه امینی تربت حیدریه
خانه امینی یکی دیگر از مکان‌های تاریخی تربت حیدریه است. این بنا در حال حاضر محل اقامت اداراه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری تربت حیدریه می‌باشد. عمارت زیبا از خانه‌‌های تاریخی مربوط به دوره قاجار است که محل زندگی امین التجار تاجر معروف تربت حیدریه در آن دوران بوده است.
خانه امینی
اعتبار این تاجر بحدی بود که در زمان فوت امین التجار شهرستان تربت حیدریه تعطیل و همه برای عزاداری با دسته‌های سینه‌زنی ایشان را بخاک سپرده‌اند. از ویژگی‌های این خانه قدیمی تزئینات، کاشی‌کاری، آجرکاری، گچ‌بری‌‌های زیبا و اتاق‌های متعدد با یک صحن حیاط زیبا است که در طی سالیان متمادی هنوز پابرجا است.
موزه حیات وحش تربت حیدریه
یکی از بهترین جاذبه‌های دیدنی منطقه، موزه حیات وحش تربت حیدریه است. موزه در فضایی دلگشا در جوار بوستان و پارک ملت که یکی از قدیمی‌ترین پارک‌های تربت حیدریه است واقع شده است.
موزه حیات وحش تربت حیدریه
در موزه اطلاعات ارزشمندی در خصوص گیاهان و جانوران بومی منطقه در اختیار گردشگران قرار می‌گیرد.
موزه مردم شناسی تربت حیدریه
موزه مردم شناسی تربت حیدریه یکی از موزه‌های خراسان رضوی به شمار می‌رود که در کنار مزار قطب الدین حیدر در محلی که سابقا به نام رباط طبسی معروف بوده برپا شده است. در غرفه‌های مختلف این موزه آداب و رسوم، فنون و مشاغل بومی، هنرهای سنتی و صنایع دستی مردم این منطقه به معرض دید عموم در آمده است.
موزه مردم شناسی تربت حیدریه
موزه مردم شناسی تربت حیدریه در سال ۱۳۸۵ بنا شده است. در موزه مردم شناسی تربت حیدریه انواع مراسم‌ها مانند مراسم چله‌نشینی، ازدواج، ریسندگی، فرت‌بافی، رنگرزی، ابریشم‌بافی، ابریشم‌کشی، نمد‌بافی، قالی‌بافی، گلیم‌بافی، آهنگری و… نشان داده شده است. موزه مردم شناسی تربت حیدریه از جمله مکان‌های می‌باشد که با قدم زدن در آن، سفری به اعماق فرهنگ خراسان خواهید کرد.
کاروانسرای طبسی تربت حیدریه
رباط طبسی مربوط به دوره قاجار است موزه مردم شناسی تربت حیدریه نیز داخل این کاروانسرا قرار دارد. این رباط از بناهای جنب مزار قطب الدین حیدر می‌باشد. رباط طبسی به همت یکی از تجار معروف به نام حاج محمد ابراهیم طبسی در اواخر دوره قاجار بنا شده است. این بنا از بناهای دو ایوانی است که شامل فضای ورودی هشتی و تعدادی هجره مشرف به میان بنا و انبار و اصطبل است.
کاروانسرای طبسی تربت حیدریه
رباط از چند ایوان و غرفه و اتاق و اخیه و طویله و انبار تشکیل شده و شکل و ترکیب کاروانسرایی دارد که در کنار مسجد و مزار قرار گرفته است. این رباط دو ایوانی، روزگاری نقطه ثقل شهر بوده و رشد شهر، ریشه در وجود این مجموعه داشته است. رباط احتمالا همزمان با بنای مزار قطب الدین حیدر یا کمی پس از آن ساخته شده است. این اثر تاریحی به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
رباط لاری تربت حیدریه
رباط لاری شهرستان تربت حیدریه یکی از آثار تاریخی و دیدنی این استان می‌باشد. این رباط بنایی به جا مانده از سلسله قاجار است. بنا توسط شخصی به نام لاری در سال ۱۳۰۸ ساخته شده است. این مکان تاریخی در زمینی با مساحت حدود چهار هزار متر مربع با بیش از بیست غرفه و دالان ساخته شده است. در آن زمان کاروان‌های در راه و تاجرین در رباط به داد و ستد می‌پرداختند و از امکانات رفاهی موجود در رباط استفاده می‌کردنند.
رباط لاری تربت حیدریه
هر کدام از غرفه‌ها یک اتاق و جایگاهی برای اسب دارد. در چهار گوشه این کاروانسرا هم انبار‌هایی وجود دارد. به نظر می‌رسد که معماری این بنا بسیار مستحکم بوده که پس از سالیان دراز پابرجا باقی مانده است و هنوز مورد استفاده قرار می گیرد.
کاروانسرا و پل کسکک تربت حیدریه
رباط کسکک از مهم‌ترین جاذبه‌های تاریخی تربت حیدریه است.این رباط به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. کاروانسرا در فاصله ۲۵ کیلومتری شهر تربت حیدریه واقع شده است. این بنا در دوره ناصرالدین شاه قاجار ساخته شد است. کاروانسرای کسکک در روستایی با همین نام قرار دارد تا کاروان‌های بین‌راهی مکانی برای استراحت و داد و ستد با بومیان داشته باشند.
کاروانسرا کسکک تربت حیدریه
پل کسکک نیز مربوط به اواخر دوره قاجار است. این پل در بخش جلگه رخ، دهستان میان رخ، جنوب روستای کامه واقع شده است. این اثر به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. پل کسکک به همراه رباط کسکک توسط مرحوم امین التجار، از تجار معروف و به نام تربت حیدریه و در جهت راحتی مسافران و رونق و توسعه آینده شهر بنا شده است.
بنای مقبره و مسجد شیخ حیدر کدکنی
مسجد و مقبره شیخ حیدر کدکنی یکی دیگر از جاذبه‌های تاریخی شهر تربت حیدریه مربوط به قرن نهم و دوره تیموریان است. این بنا در شهر کدکن در هفتاد کیلومتری شمال باختری تربت حیدریه واقع شده است. بنای مسجد با معماری اسلامی دارای بخش‌هایی نظیر گچ بری، طاق‌های بزرگ، ایوان و یک صحن حیاط اصلی می‌باشد.
مسجد شیخ حیدر کدکنی
بنای مسجد فضایی به صورت شبستان است که محرابی هشت گوشه زینت بخش آن شده و دیواره شمالی آن دو اشکوبه است. در مرکز شبستان دو طاق بزرگ با نمای منحصربه فرد تشکیل دو گنبد چهار ترک را داده است. بنای مقبره در گذشته دارای کاشی‌های فیروزه‌ای بوده که هم اکنون آثار کمی از آن برجای مانده است. بنای تاریخی مزکور به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
مزار بوری‌آباد تربت حیدریه
مزار بوری‌آباد یکی از آثار تاریخی و دیدنی استان خراسان رضوی و شهرستان تربت حیدریه است. این اثر تاریخی یکی از آثار ملی ثبت شده ایران است که قدمت آن مربوط به دوره صفویه می‌باشد. امامزاده احمد ابن موسی الرضا نام کامل شخصیت مهم مذهبی است که مزارش در این مکان قرار دارد.
مزار بوری‌آباد تربت حیدریه
گنبد مزار بوری آباد دارای یک صحن دلگشا است که در محاصره درختان انبوه و کهنسال می‌باشد. از چهارسوی بارگاه درهایی به باغ مزار گشوده می‌شود. باغ زیبای مزار در فصل‌های خوب سال محل اقامت زائران و مسافران این منطقه است.
چهارتاقی آتشکده بازه هور
آتشکده بازه هور تربت حیدریه یکی از کهن‌ترین نمونه‌های آتشکده گنبددار است. این بنا مربوط به اواخر دوره اشکانیان و اوایل دوره ساسانیان است.
چهارتاقی آتشکده بازه هور
معماری بنا چهار طاقی است که از چهار طرف باز بوده و عناصری گنبدی بر فراز آن قرار گرفته است. فضای ورودی دارای سه درگاهی بلند و عریض است که احتمالا در حکم تالار ورودی به فضاهای معماری طرفین شمار می‌آید.
آرامگاه سلطان سلیمان
بنای ارزشمند آرامگاه سلطان سلیمان یکی از آثار تاریخی و جاذبه‌های گردشگری تربت حیدریه در روستای میان کوه قرار دارد. سلطان سلیمان برادر امام رضا است. ایشان بعد از مراجعت آن حضرت به دیار خراسان عزیمت نمود و به علت درگیری با کفار به شهادت رسید.
آرامگاه سلطان سلیمان
بنا از سنگ لاشه در پى، و خشت و گل در نماى داخل و خارج و آجر استفاده شده است. در وسط بقعه، ضریح آهنى مشبکى قرار دارد از مرقد امامزاده محافظت مىکند. در شمال غرب بقعه، راه پلهاى به سوى گنبد خانه راه دارد. بقعه سلطان سلیمان یکی از آثار ملی ثبت شده ایران در تربت حیدریه است. قدمت این بنا مربوط به صفویه می‌باشد.
پل تاریخی سالار رشتخوار تربت حیدریه
پل تاریخی سالار از بناهای تاریخی شهرستان رشتخوار است که در بیست کیلومتری جاده تربت حیدریه به رشتخوار قرار دارد. این اثر تاریخی از جمله بناھای دوره قاجاریه است که روی رودخانه کال سالار احداث شده است. کال سالار یک رودخانه فصلی است که از کوه‌ھای بکاول و کامله علیا سرچشمه می‌گیرد. این پل روزگاری میزبان عبور کاروانیان و رهگذران از مسیر تربت به رشتخوار بود.
پل تاریخی سالار رشتخوار تربت حیدریه
پل تاریخی به همت حسن سالارخان یاور از خوانین دوره قاجار منطقه ساخته شده است. پل زیبای سالار به عنوان یک اثر ملی به ثبت رسیده است. در ساخت پل از مصالحی همچون سنگ، آجر و ملاط ساروج استفاده شده است. این پل زیبا به دلیل داشتن چشمه طاق‌ھا و تزئینات زیبایش میان اھالی منطقه به ٣٣ پل رشتخوار نیز معروف است.
رباط زرنوخ تربت حیدریه
رباط زرنوخ یکی دیگر از آثار تاریخی و ارزشمند شهرستان تربت حیدریه می‌باشد. بنای تاریخی مزکور در سی کیلومتری جاده تربت حیدریه به فیض آباد قرار دارد. این رباط یکی از آثار ملی ثبت شده ایران است که قدمت آن مربوط به صفویه می‌باشد. فضای اصلی رباط با وسعت چهارصد متر دارای چهار ستون آجری به ارتفاع حدود پنج متر می‌باشد. پوشش‌های گنبدی این قسمت به نحوی بسیار زیبا و ماهرانه اجرا شده‌اند.
رباط زرنوخ تربت حیدریه
رباط از نوع سرپوشیده با تزئینات آجری متعددی بوده و پوشش سقف گنبدی بنا، هر کدام به یک نوع آجر چینی آراسته است. در بخش میانی رباط، نورگیر پوشش سقف، نور فضای داخلی این قسمت را تأمین می‌نماید. وجود نورگیرهای پنجره‌ای، صلابت خاصی به این اثر بخشیده است. نکته قابل تامل در این رباط وجود برجک‌های نگهبانی در گوشه‌های شمال شرقی بنا می‌باشد.
مجموعه تاریخی رباط علیا
رباط علیا یکی از آثار تاریخی و دیدنی شهرستان تربت حیدریه می‌باشد. این رباط یکی از آثار ملی ثبت شده ایران در تربت حیدریه است. قدمت بنا مربوط به دوره قاجار می‌باشد. رباط در محله علیای تربت قرار دارد و ورودی بنا دارای هشتی و آجرکاری است. بخشی از حیاط این رباط که حدود هشتاد سال پیش الحاق شد در حال حاضر تبدیل به موزه مازاری شده است.
مجموعه تاریخی رباط علیا
این رباط دارای حجره‌هایی است که اکنون به اتاق‌های اقامتگاه بوم‌گردی تبدیل شده است. این مجموعه دارای محوطه‌ای زیباست که دارای چای‌خانه سنتی و فروشگاه صنایع دستی می‌باشد. نکته قوت مجموعه هم اجرای موسیقی مقامی خراسانی است که بعدازظهرها در حیاط مجموعه اجرا می‌شود.